Charków, Twer, Bykownia… Miejsca Zbrodni Katyńskiej [zdjęcia]

13 kwietnia obchodzimy Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Święto państwowe upamiętnia Polaków zamordowanych przez sowietów po agresji z 17 września 1939 r. Wśród nich ponad 21 tys. polskich oficerów Wojska Polskiego, funkcjonariuszy i pracowników wymiaru sprawiedliwości.

Uwięzienie w sowieckich obozach udało się przeżyć nielicznym świadkom, którzy przekazali prawdę o zbrodni, ujawnionej przez Niemców 13 kwietnia 1943 r. Zbrodnia Katyńska to nie tylko przerażające statystki, wstrząsające ślady i świadectwa, ale także bardzo konkretne miejsca, o których należy wiedzieć.

Na Kremlu, podczas specjalnej narady 5 marca 1940 r., rozkaz „rozładowania więzień” i rozstrzelania „nie rokujących poprawy” jeńców polskich podpisali członkowie Biura Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików): Wiaczesław Mołotow (ówczesny ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRS), Anastas Mikojan (m.in. wicepremier i minister handlu zagranicznego ZSRS), marszałek Klimient Woroszyłow (ludowy komisarz obrony ZSRS), Łazar Kaganowicz (ludowy komisarz komunikacji ZSRS), Michaił Kalinin (przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRS). Zamaszystym ruchem swój podpis złożył także Józef Stalin.

Warto pamiętać, że pod nazwą Zbrodnia Katyńska, kryje się nie jedno, a wiele miejsc. Dla więźniów obozu w Kozielsku miejscem egzekucji był ośrodek wypoczynkowy NKWD w Katyniu pod Smoleńskiem, dla więźniów ze Starobielska – Charków, natomiast dla więźniów z Ostaszkowa – Twer. W tych trzech miejscach zamordowano 14,5 tys. osób. W 1940 r. ponad 7 tys. polskich więźniów (głównie cywilów) zginęło też w Kijowie i Mińsku.

W Katyniu w dniach od 3 kwietnia do 12 maja 1940 r. zamordowano ok. 4400 więźniów. Zamordowanych strzałem w tył głowy wrzucono do ośmiu masowych grobów. To tu zginęła ppor. pilot Janina Lewandowska, córka gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. Jej czaszka została złożona w Lusowie, w grobie ojca. Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu został otwarty i poświęcony 18 lipca 2000 r.

W piwnicy Obwodowego Zarządu NKWD w Charkowie strzałem w tył głowy w dniach 5 kwietnia do 12 maja 1940 r. zamordowanych zostało ok. 3800 jeńców z obozu w Starobielsku. Zginął tu m.in. kuzyn gen. Józefa Hallera, gen. dyw. Stanisław Haller. Ciała zamordowanych jeńców wrzucano do masowych grobów pod Charkowem w miejscowości Piatichatki. W wyniku ostrzału rosyjskiego pod koniec marca 2022 r. zniszczonych zostało kilka płyt z nazwiskami spoczywających na cmentarzu Polaków.

W miejscowej siedzibie Obwodowego Zarządu NKWD w Kalininie (obecnie jest to Twerski Instytut Medyczny) zamordowanych zostało ok. 6300 jeńców z obozu w Ostaszkowie, głównie policjantów i funkcjonariuszy Korpusu Ochrony Pogranicza. Obóz mieścił się w zabudowaniach prawosławnego monasteru – Pustelni Niłowo-Stołobieńskiej z XVII w.

Konwoje były organizowane od 4 kwietnia do 16 maja 1940 r. Zwłoki zakopano pod Kalininem w Miednoje w 23 masowych grobach. To właśnie w Twerze dokonano największej liczby egzekucji. W maju 2021 r. władze Tweru usunęły tablicę upamiętniającą ofiary NKWD, m.in. zamordowanych tam Polaków.

Mniej znanym miejscem kaźni Polaków jest Kijów, w którym zmordowanych zostało blisko 3500 więźniów z tzw. Ukraińskiej Listy Katyńskiej, w tym 900 więźniów ze Lwowa, 500 z Łucka, 500 z Równego, 500 z Tarnopola, 400 ze Stanisławowa i 200 z Drohobycza. Ciała ofiar ukryto w podkijowskiej Bykowni. W 2012 r. odbyło się uroczyste otwarcie cmentarza.

Na terenie Mińska zamordowanych zostało 3870 polskich więźniów z zachodniej Białorusi z tzw. listy białoruskiej, przywiezionych m.in. z Białegostoku, Brześcia, Pińska, Baranowicz i Wilejki. Ofiary zbrodni grzebano w Kuropatach na skraju Mińska. W miejscu tym w zbiorowych mogiłach leżą także mieszkańcy ZSRR zamordowani w latach 1937–1941.

Liczba ofiar spoczywająca w Kuropatach nie została dokładnie określona. Na podstawie odnalezionych przedmiotów (m.in. grzebienia opatrzonego polskimi napisami i datami z kwietnia 1940 r.) potwierdzono, że wśród ofiar byli Polacy. W Kuropatach najprawdopodobniej leżą ofiary tzw. „Operacji Polskiej” przeprowadzonej przez NKWD w latach 1937–1938, ludobójstwu wymierzonemu w Polaków – obywateli ZSRR. To ludobójstwo czeka na swoje pełne wyjaśnienie i upamiętnienie podobnie jak Obława Augustowska, nazywana czasem „Małym Katyniem”.