Dlaczego mężczyźni w kościele zdejmują czapki, a kobiety niekoniecznie?

Czy zastanawialiśmy się, skąd wziął się taki zwyczaj w przypadku mężczyzn, zwłaszcza że przez wiele wieków w świątyniach głowy nakrywały kobiety? Sprawa jest wielopłaszczyznowa, ale badając jej korzenie należy cofnąć się aż do czasów Starego Testamentu.

Współcześnie mamy do czynienia ze sporą dowolnością pod względem stroju w miejscach publicznych, jednakże pewne kanony savoir-vivre'u wciąż wydają się powszechnie obowiązywać w kulturze pod naszą szerokością geograficzną. Jedną z takich instynktownie przestrzeganych zasad jest stosowanie nakryć głowy.

W przypadku kobiet używanie ich różnych form – welonów, chust i mantylek, kapeluszy, toczków jest wciąż postrzegane, szczególnie przy specjalnych, oficjalnych okazjach, jako wyraz elegancji i dostojności (chociaż dzisiaj nie jest to zwyczaj tak powszechny, jak jeszcze 100 lat temu i większość kobiet występuje przy takich okazjach z odkrytą głową), to mężczyźni kierują się w tej kwestii nieco odmiennym dresscodem.

Poza przedstawicielami służb mundurowych, w których nakrycie głowy jest częścią stroju oficjalnego i bywa używane podczas uroczystych spotkań, akademii lub wystąpień, częścią osób duchownych, niekiedy też strojami ludowymi, nie noszonymi już na co dzień (np. kapelusze i czapki góralskie) – w tradycji europejskiej przyjęło się, że mężczyźni występują w oficjalnych sytuacjach z odkrytą głową.

Co więcej, odstąpienie od tej zasady odczytane byłoby nie tylko jako faux pas, ale wręcz manifestacja braku kultury osobistej i lekceważącego stosunku do osób, z którymi się spotykamy. Trudno wyobrazić sobie pójście przez mężczyznę w czapce na spotkanie urzędowe lub biznesowe, na rozmowę w sprawie pracy lub na wygłoszenie publicznego wykładu.

Częstym gestem, zwłaszcza przestrzeganym przez osoby starsze, jest uchylenie nakrycia głowy przy powitaniach i pożegnaniach, mijaniu kościoła lub przydrożnych kapliczek i krzyży. Powszechnie zachowuje się nadal zwyczaj zdejmowania przez mężczyzn nakryć głowy w świątyniach chrześcijańskich. Nie licząc zupełnie wyjątkowych przypadków, związanych ze wskazaniami medycznymi, które wymagają zakrycia górnej części głowy.

Widok mężczyzny w kościele, niezależnie czy w popularnej bejsbolówce, kaszkiecie, słomkowym kapeluszu, wełnianej czapce lub kasku rowerowym, podczas mszy lub adoracji Najświętszego Sakramentu zwyczajnie razi i powoduje poczucie dysonansu.

Czy więc zasada odkrywania głowy przez mężczyzn w kościołach to tylko kwestia zasad savoir-vivre'u i przyjętych powszechnie norm obyczajowych? W znaczącej mierze tak, jednakże ma ona też swoje uzasadnienie historyczne i teologiczne.

Refleksję na ten temat warto jest zacząć od kwestii podstawowej i praktycznej. Teatrem wydarzeniem biblijnych oraz miejscem narodzin chrześcijaństwa jest Bliski Wschód i strefa śródziemnomorska. Ich klimat – pustynna rzeźba terenu oraz duże nasłonecznienie i upały – od zawsze skłaniał do stałego noszenia różnego rodzaju nakryć głowy, nie tylko zresztą mężczyzn.

W Starym Testamencie nie znajdziemy jednoznacznych i niepodważalnych zasad, obligujących do noszenia nakrycia głowy w czasie modlitwy lub wizyt w świątyni. Niemniej, w przeciwieństwie do obecnej kultury europejskiej, występowanie w nakryciu głowy w towarzystwie uznawane było na Bliskim Wschodzie za wyraz szacunku i kultury osobistej, a odkryta głowa była przywilejem intymnego życia domowego, do którego nie miał dostępu nikt spoza wąskiego kręgu domowników.

W basenie Morza Śródziemnego zasada nakrywania głowy w obecności pana obowiązywała też służbę. Stąd, już od czasów Mojżesza, w nakryciach głowy spełniali swoje funkcje kapłani żydowscy. Pierwszą wzmiankę na ten temat znajdziemy w Księdze Wyjścia w rozdziale 28, dotyczącym rytualnego wyglądu szat kapłańskich. Wspomina on o tiarze, jaką powinien nosić na głowie arcykapłan Aaron. Tiarę miał zdobić diadem z wyrytą inskrypcją „Poświęcony dla Pana” (Wj 28,36). Dla jego synów przeznaczone były z kolei mniej okazałe mitry, z których później wyewoluowały chrześcijańskie mitry biskupów.

Żydowskie, okrągłe nakrycie głowy, stosowane podczas modlitw i poza nimi – jarmułka, ma korzenie w aramejskim zwrocie jira malka, oznaczającym szacunek wobec króla. Po hebrajsku nazywano ją kipa, co dokładnie oznacza „kopułę”. Kipa niejako wieńczy głowę i całą sylwetkę męską.

Podobne nakrycia głowy przejęli od Żydów muzułmanie. Dopiero jednak w pismach żydowskiego filozofa Majmonidesa, żyjącego w Kordobie w XII w., znajdziemy jasno sformułowaną zasadę, że Żyd musi modlić się w nakryciu głowy. Trudno nie połączyć kształtu kipy z późniejszymi piuskami noszonymi przez biskupów i zakonników.

Najczęściej cytowanym tekstem Nowego Testamentu w sprawie nakryć głowy w świątyniach i podczas modlitw, dotyczącym zarówno mężczyzn i kobiet, jest 1 List św. Pawła do Koryntian. W rozdziale 11 znajdziemy następujące słowa apostoła:

Egzegeza tego fragmentu od zawsze dostarczała sporo trudności, prowokując niekiedy oskarżenia o rzekoma mizoginię św. Pawła. Tymczasem, cele i okoliczności tego pouczenia są inne. Należy zwrócić uwagę, iż apostoł nie skierował ich do żadnego innego Kościoła, tylko młodej wspólnoty w greckim mieście Korynt na Peloponezie, stolicy prowincji Achai.

Korynt był jak na tamte czasy dużym miastem portowym, o charakterze greckim i zarazem kosmopolitycznym, znanym z bogactwa i wystawnego życia. Było to swoiste, „starożytne Las Vegas”, miasto swobodnych obyczajów, hazardu i prostytucji. Paweł – znając charakter Koryntu i tamtejszą kulturę – wzywa młodą gminę chrześcijańską do wyraźnego odróżnienia się stylem i kulturą życia codziennego od dominujących w mieście tradycji.

Dlaczego jednak apostoł wskazuje, że mężczyzna „hańbi” swoją głowę modlitwą z nakrytą głową? W tym miejscu należy wziąć pod uwagę, że dominującą grupą wśród pierwszych chrześcijan Koryntu byli Grecy i mieszkańcy innych części Cesarstwa Rzymskiego, ale już nie Żydzi. Greccy mężczyźni, zwłaszcza w bogatym Koryncie, mieli zazwyczaj status ludzi wolnych, niekiedy należeli do miejscowej elity. Nie było więc przyjęte, aby nosili w obecności innych nakrycia głowy, ich założenie oznaczałoby jakąś formę degradacji statusu społecznego.

Z kolei w przypadku kobiet – w ówczesnej kulturze regionu nie było przyjęte, aby młode i dojrzałe kobiety nosiły krótkie włosy i fryzury, zarezerwowane dla mężczyzn, a używanie nakryć głowy w miejscach publicznych przez płeć żeńską było powszechną normą kulturową. Zaleceń św. Pawła nie należy więc traktować w kategoriach dogmatu wiary, a jako nauczanie skierowane do konkretnego Kościoła lokalnego, o własnej i niepowtarzalnej specyfice.

W dzisiejszej teologii zdanie św. Pawła „mężczyzna zaś nie powinien nakrywać głowy, bo jest obrazem i chwałą Boga, a kobieta jest chwałą mężczyzny” częściej bywa tłumaczone nie tyle jako wzorzec życia małżeńskiego i rodzinnego, co symbol miłosnej relacji pomiędzy Chrystusem i jego Kościołem – oblubienicą, ale też oblubieńczej relacji pomiędzy wiernymi obojga płci i Zbawicielem, obecnym we wspólnocie Kościoła.

Zwyczaje wypracowane w zachodniej i wschodniej części Cesarstwa Rzymskiego oddziaływały przez wieki w kluczowej formie na kulturę europejską i chrześcijańską. Przejęła ona zwyczaj, w którym mężczyźni występują publicznie, poza różnego rodzaju wyjątkami wynikającymi ze stanu, z odkrytymi głowami, kobiety zaś mogą głowy nakrywać. W jaki sposób – była to już "techniczna" kwestia lokalnych zwyczajów i tradycji.

W krajach iberyjskich i Italii były to koronkowe chusty zwane mantylkami, najczęściej w kolorze białym lub czarnym. W Galii i krajach germańskich dominowały różne formy kapeluszy i woalek, w Europie Środkowej – chusty i toczki. Mężczyzna zdejmujący czapkę lub kapelusz i kobieta zakrywająca głowę w drzwiach świątyń stali się powszechną normą, wyrażającą, podobnie jak w innych oficjalnych sytuacjach publicznych, szacunek dla obecności w domu Bożym, sprawowanych w jego murach świętych sakramentów – największych tajemnic naszej wiary oraz obecności żywego Chrystusa w tabernakulum.

Obecnie powszechną normą kulturową pozostało już tylko odkrywanie głowy przez mężczyzn w świątyniach, chociaż zwyczaj kobiecych nakryć głowy w świątyniach zupełnie nie zanikł. Stosowany bywa nieraz w niektórych regionach śródziemnomorskich, zwłaszcza przez kobiety starsze, wśród części tradycjonalistów katolickich, jak również jest wciąż szeroko przyjęty w tradycji chrześcijaństwa wschodniego. 

Nie ma obecnie norm prawno-kanonicznych, które z jednej strony zakazywałyby noszenia przez kobiety nakryć głowy w kościołach, ale też nie ma norm, które by to nakazywały. Wydaje się, że taki zwyczaj może być kultywowany jako jedna z zewnętrznych i dobrowolnych form indywidualnej lub lokalnej tradycji pobożnościowej.