Jedna z najbardziej znanych modlitw do Matki Bożej znana w polskiej wersji jako Zdrowaś, Maryjo należy do najstarszych skarbów tradycji Kościoła i jest wspólnym dziedzictwem chrześcijaństwa zachodniego i wschodniego. Wersja wschodnia różni się jednak trochę od formuły łacińskiej. Porównajmy bliżej obydwie modlitwy.
Ewangeliczny fundament modlitwy
Zacznijmy od ważnych fundamentów. Modlitwa Zdrowaś, Maryjo jest w swojej zasadniczej części modlitwą o charakterze biblijnym i ewangelicznym, odwołującym się do dwóch wydarzeń z samych początków Nowego Testamentu.
Pierwsze z nich to zapisane przez św. Łukasza słowa archanioła Gabriela skierowane do Maryi podczas zwiastowania: „Anioł wszedł do Niej i rzekł: «Bądź pozdrowiona, pełna łaski, Pan z Tobą»”.
Drugie to nawiedzenie Elżbiety przez ciężarną Matkę Bożą, gdy witając przybywającą do jej domu, krewna Maryi wypowiada, a jak zwraca uwagę św. Łukasz, nawet wykrzykuje pod natchnieniem Ducha Świętego następujące słowa: „Błogosławiona jesteś między niewiastami i błogosławiony jest owoc Twojego łona” (Łk 1,42).
Pierwsze zapisy modlitwy i tłumaczenia
Wezwania te szybko zostały zapisane w dwóch najważniejszych językach powstającego Kościoła: po grecku i łacinie. W wersji greckiej stworzono tego rodzaju modlitwę:
Θεοτόκε Παρθένε, χαῖρε, κεχαριτωμένη Μαρία, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ. εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξί, καὶ εὐλογημένος ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου, ὅτι Σωτῆρα ἔτεκες τῶν ψυχῶν ἡμῶν (czyt. Theotóke Parthéne, chaíre, kecharitoméne María, ho Kýrios metá soú. Evlogiméne sý en gynaiksí, kaí eulogeménos ho karpós tes koilías sou, hóti Sotera étekes tón psychón hemón).
Po łacinie zaś w nieco krótszej formule:
Ávē Marī́a, grā́tiā plḗna, Dóminus tḗcum. Benedícta tū in muliéribus, et benedíctus frū́ctus véntris túī, Iḗsū.
Wersje grecką możemy przetłumaczyć jako:
Bogurodzico Dziewico, bądź pozdrowiona, Maryjo pełna łaski, Pan z Tobą. Błogosławiona jesteś pomiędzy niewiastami i błogosławiony owoc łona Twojego, albowiem zrodziłaś Zbawiciela dusz naszych.
Tłumaczenie wersji łacińskiej to zaś:
Bądź pozdrowiona, Maryjo pełna łaski, Pan z Tobą i błogosławiony owoc łona Twojego, Jezus.
Staropolski termin „zdrowaś” odpowiada tutaj znaczeniu „bądź pozdrowiona”. W wersji łacińskiej w formule modlitewnej znajdziemy słowo „ventris”, będące formą dopełniacza rzeczownika „venter”, oznaczającego kobiece narządy rodne (jest ono dalej używane w łacińskiej terminologii medycznej) lub potocznie „łono”. W polskiej wersji modlitwy Zdrowaś, Maryjo używa się zwrotu „owoc żywota Twojego”.
Słowiańska wersja
Gdy za zgodą zarówno papieża w Rzymie, jak i patriarchy bizantyjskiego w Konstantynopolu rozpoczęła się misja świętych apostołów Cyryla i Metodego wśród Słowian, punktem wyjścia do przetłumaczenia tej modlitwy maryjnej była wersja grecka. W stworzonym przez świętych języku cerkiewnosłowiańskim brzmi ona:
Богородице дѣво, радѹйсѧ,
Благодатнаѧ Марїе,
Господь съ тобою:
благословена Ты въ женахъ,
и благословенъ плодъ чрева Твоегѡ;
якѡ Спаса родила еси дѹшъ нашихъ
(czyt. Bogorodice Djewo, radujsia Błagodatnaja Marije, Gospod z Toboju, błagosłowiena Ty w żenach i błagosłowien płod czerewa Twojego).
W tłumaczeniu cerkiewnosłowiańskim spotykamy z kolei zwrot „radujsia”, który bywa zazwyczaj tłumaczony jako czasownik „radować/raduj się”, aczkolwiek jego pierwotne znaczenie jest bliższe staropolskiemu „zdrowaś” i oznacza formę serdecznego powitania oraz pozdrowienia wypowiadanego do gości odwiedzających domy lub napotkanych na drodze.
Dodatek do Zdrowaś, Maryjo
W okresie późnego średniowiecza, w tradycji rzymskiej coraz częściej zaczęto dodawać do tej modlitwy nowe wezwanie:
Sā́ncta Marī́a, Mā́ter Déī, ṓrā prō nṓbīs peccātṓribus, nunc et in hṓrā mórtis nóstrae. Āmēn.
Święta Maryjo, Matko Boża, módl się za nami grzesznymi, teraz i w godzinę śmierci naszej. Amen.
Nie była to w tradycji rzymskiej modlitwa używana w stałych częściach liturgii mszalnej, lecz w ramach modlitw codziennych, głównie brewiarzowych, jak również w modlitwie Anioł Pański i na różańcu. Ostatecznie wersję z dodaną sekwencją „Święta Maryjo, Matko Boża…” zatwierdził papież św. Pius V wraz z reformą Brewiarza Rzymskiego ogłoszoną w 1568 roku, już po Soborze Trydenckim.
„Pieśń Bogurodzicy
Wschód – zarówno grecki, jak i słowiański – pozostał przy starszej wersji modlitwy, nie włączając do niej ostatniego, łacińskiego wezwania. Obecnie w praktyce prawosławnej modlitwę tą nazywa się najczęściej jako Pieśń Bogurodzicy.
Odmawia się ją najczęściej w ramach modlitw początkowych, otwierających modlitwy poranne i wieczorne, jak również na początku poszczególnych nabożeństw Liturgii godzin, wraz z modlitwami do Trójcy Świętej, Ducha Świętego, aklamacji Święty Boże, Święty mocny, Święty a Nieśmiertelny i Ojcze nasz. Używa się jej także w czasie modlitw za pomocą czotek i odnowionej przez św. Serafina z Sarowa Reguły Bogurodzicy, przypominającej rzymski różaniec.
Podobnie jak w tradycji łacińskiej, istnieje wiele opracowań muzycznych tej modlitwy maryjnej – w tradycji wschodniej, nie używającej instrumentów w muzyce liturgicznej, są to melodie chóralne:
