Nie tylko 3 maja. Jak rodziły się swobody religijne w polskim systemie prawnym?

Terminem „Prawa kardynalne” określa się kilka ustaw z lat 1767–1768, uchwalonych na sejmie repninowskim. We wstępie napisano: „Wiara święta katolicka rzymska obojga obrządków ze wszystkimi prawami Kościoła świętego in spiritualibus w obu narodach Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (...) wieczyście panującą będzie (...)".

Królem Polski i Wielkim Księciem Litewskim mógł być tylko katolik, a przejście na inną religię traktowano jak czyn kryminalny. Mimo to zakazywano prześladowań religijnych. Niestety, konstytucja gwarantowała swobody obywatelskie prawie wyłącznie polskiej szlachcie, sankcjonując liberum veto („wolne, nie pozwalam”) i przyznając jej władzę nad stanem chłopskim.

Konstytucja 3 maja z 1791 r., na której pamiątkę obchodzimy obecne święto 3 maja, była pod wieloma względami nowatorska. Powstała jako pierwsza w Polsce, pierwsza w Europie i druga na świecie (po amerykańskiej).

Dokument rozpoczyna się słowami nawiązującymi do chrześcijańskich tradycji narodu polskiego: „Stanisław August z Bożej łaski i woli Narodu Król Polski (...)". Konstytucja ograniczyła władzę szlachty, dawała chłopstwu ochronę państwa przed nadużyciami stanu szlacheckiego, uznawała katolicyzm za religię panującą, choć równocześnie zapewniała swobodę wyznania. Historycy podają, że król złożył przysięgę na ręce biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego, po czym zebrani udali się do kolegiaty św. Jana na nabożeństwo dziękczynne. Niestety, konstytucja obowiązywała zaledwie nieco ponad rok.

Konstytucja z 1807 r. nadana w Dreźnie przez Napoleona Bonaparte. Przyjęto w niej zasadę równości wobec prawa wszystkich stanów, co w praktyce znosiło poddaństwo chłopstwa. Wiele miejsca poświęcono religii. Już w art. 1. zostało napisane „Religia katolicka, apostolska, rzymska jest religią stanu”. Na mocy konstytucji Księstwo Warszawskie zostało podzielone na sześć diecezji. Wyodrębniono też jedno arcybiskupstwo i pięć biskupstw.

Konstytucja z 1815 r. nadana przez cesarza Rosji, będącego też królem Polski – Aleksandra I. Utworzono w niej zręby polskiej państwowości, a w skład senatu weszło nawet 9 biskupów. Podobnie jak w poprzednich konstytucje, już na początku podniesiono kwestię religii. W art. 2. napisano: „Religia rzymsko-katolicka, wyznawana przez znaczną większość mieszkańców, będąc od najdawniejszych czasów religią narodową, używać będzie jak przedtem z tego powodu, wyraźnej opieki Rządu”. Konstytucja, przyznając pierwszeństwo religii katolickiej, gwarantowała jednak swobodę wyznania przedstawicielom innych religii.

Akt prawny z 1832 r., nadany przez cara Mikołaja I po powstaniu listopadowym, uzależniał Polskę od Rosji. Gwarantowano w nim swobodę wyznania, choć Kościół katolicki podporządkowany był Imperium. Car zatwierdzał też kandydatów na arcybiskupów oraz biskupów.

Mała Konstytucja z 1919 r. została uchwalona po odzyskaniu niepodległości. Usankcjonowano w niej władzę Józefa Piłsudskiego, Naczelnika Państwa, któremu złożono „podziękowanie za pełne trudów sprawowanie urzędu w służbie dla Ojczyzny”. W dokumencie nie było odniesień religijnych. Małą Konstytucję podpisał prezydent Ignacy Paderewski.

Uchwalony w 1920 r. przed plebiscytem na Górnym Śląsku akt prawny w randze konstytucyjnej wprowadzał równolegle języki urzędowe: polski i niemiecki.
Statut przyznawał liczne kompetencje lokalnemu samorządowi, a jedną z uregulowanych w nim kwestii była sprawa wyznania. Dokument pozostawiał w kompetencji samorządu śląskiego ustawodawstwo w sprawach wyznaniowych – z wyłączeniem spraw uregulowanych konkordatem.

Wprowadzona w 1921 r. w miejsce poprzedniej, niepełnej Małej Konstytucji z 1919 r., przyznawała władzę Narodowi Rzeczypospolitej na zasadach trójpodziału. Już we wstępie zawierała wiele odniesień do wiary i religii. Zaczynała się preambułą „W imię Boga Wszechmogącego!” i podziękowaniem Opatrzności za wyzwolenie z półtorawiekowej niewoli. Konstytucja marcowa obowiązywała przez 14 lat, do 1935 r., choć wcześniej, po przewrocie majowym, wprowadzono jej nowelizację.

Uchwalona w kwietniu 1935 r. dawała więcej uprawnień prezydentowi. Już we wstępie, zwanym dekalogiem, wskazano najważniejsze uprawnienia głowy państwa, podkreślając, że na niej „spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historii za losy Państwa”.

Przysięga prezydencka również odwoływała się do wartości najwyższych. „Świadom odpowiedzialności wobec Boga i historii za losy Państwa, przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu, w Trójcy Świętej Jedynemu, na urzędzie Prezydenta Rzeczypospolitej: praw zwierzchnich Państwa bronić”. Dalej wymieniano katalog obowiązków prezydenckich, a przysięga kończyła sie słowami: „Tak mi dopomóż Bóg i Święta Syna Jego Męka. Amen”. Wobec sytuacji niepewności politycznej, w konstytucji z 1935 r. znalazł się też rozdział dotyczący stanu zagrożenia państwa.

Pierwsza powojenna konstytucja z 1947 r. nawiązywała do Konstytucji Marcowej. Wprowadzono w niej nowe organy państwowe: Radę Państwa i Radę Ministrów, nie odwołując się jednak do katolickiej preambuły, a sankcjonując władzę świecką. W konstytucji napisano jedynie o „równości religijnej” i nie poruszano szczegółowo tematyki wyznania.

Konstytucja z 22 lipca 1952 r. została opracowana na wzór stalinowskiej z okresu ZSRR, a dzień 22 lipca przez wiele lat PRL-u był w Polsce oficjalnym świętem państwowym. Konstytucja sankcjonowała państwo świeckie, bez odniesień do Boga i wielowiekowych tradycji religijnych. Tylko w 1989 r. była dwukrotnie nowelizowana, a łącznie doczekała się aż 23 nowelizacji.

Kolejna „Mała Konstytucja” – tym razem z 1992 r. również koncentrowała się na sprawach świeckich, wprowadzeniu nowych urzędów państwowych i zasadzie trójpodziału władzy, a przede wszystkim dostosowaniu do nowej gospodarki rynkowej. W przeciwieństwie do poprzedniej konstytucji dopuszczała możliwość dodania do słów przysięgi prezydenckiej zwrotu „Tak mi dopomóż Bóg”.

Konstytucja z 1997 r. obowiązująca obecnie. Preambuła uwzględnia poglądy zarówno wierzących, jak i niewierzących. Odwołuje się do chrześcijańskiego dziedzictwa tymi słowy: „zarówno wierzący w Boga, będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna”. To właśnie odniesienia religijne wywołały największe spory w czasie prac konstytucyjnych. W artykule 25. Konstytucja odwołuje się też do wiary i wyznania, sankcjonując równouprawnienie ludzi różnych wyznań. Podkreśla się również, że stosunki między Rzecząpospolitą a Kościołem katolickim określa odrębna umowa międzynarodowa ze Stolicą Apostolską, zwana konkordatem.