Jan Paweł II to pierwszy papież globalnej wioski. Żadnego innego papieża tak wiele osób nie spotkało bezpośrednio – mówi o. prof. Jarosław Kupczak OP, dyrektor Ośrodka Badań nad Myślą Jana Pawła II UPJPII.Przemysław Radzyński: W dwutysiącletniej historii Kościoła trzem papieżom potomni nadali przydomek „wielki” – Leonowi I, Grzegorzowi I i Mikołajowi I. Czy na taki tytuł zasługuje papież Polak? Często tak tytułują Jana Pawła II polscy biskupi.
O. Jarosław Kupczak OP*: Niewątpliwie są przesłanki do tego, żeby mówić o Janie Pawle II jako o wielkim w kontekście jego dorobku. Tradycja mówienia o wielkich papieżach rodzi się z zadziwienia naocznych świadków pontyfikatów nad tym, co w ich czasie się dokonało. Naocznymi świadkami pontyfikatu Jana Pawła II są kard. Stanisław Dziwisz i abp Marek Jędraszewski. Do tego rodzaju świadectw i przekonań należy podchodzić z wielkim szacunkiem, ale niewątpliwie to kolejne pokolenia zadecydują o tym, czy taki przydomek Janowi Pawłowi II się należy.
Jan Paweł II: papież Soboru Watykańskiego II
Jakie są ku temu przesłanki? Jaką perspektywę czasową ma ojciec na myśli mówiąc o przyszłych pokoleniach, które mogą nadać Janowi Pawłowi II przydomek „wielki”?
Jan Paweł II jest niewątpliwie bardzo mocno związany z historią XX wieku i nade wszystko z historią Soboru Watykańskiego II.
Kiedy popatrzymy na poprzednich papieży, którym potomni nadali przydomek „wielki”, każdy z nich miał zasługi na dwóch polach. Po pierwsze, mieliśmy do czynienia z bardzo ważnym dorobkiem doktrynalnym, czyli obroną nauki wiary – dogmatu chalcedońskiego w przypadku Leona, nierozerwalności małżeństwa w przypadku Mikołaja czy uporządkowania Kościoła w przypadku Grzegorza. Po drugie, mieliśmy do czynienia z osiągnięciami w perspektywie cywilizacyjnej. Wszyscy trzej wielcy papieże byli ludźmi, którzy współtworzyli wielką tradycję kultury europejskiej i światowej – Leon i Grzegorz przez obronę Rzymu i Cesarstwa przed barbarzyńcami, potem stopniową troskę o to, aby tych, których nazywano barbarzyńcami – chociażby mieszkańców Anglii – włączać w przestrzeń kultury zachodniej, chrześcijańskiej poprzez ewangelizację. Mikołaj przez współpracę z Cyrylem i Metodym przyczynił się do budowy cywilizacji chrześcijańskiej w środkowej i wschodniej Europie.
Nie ulega wątpliwości, że Jan Paweł II ma osiągnięcia w obu dziedzinach. Z jednej strony to jest papież, któremu najbardziej należy się tytuł „papieża Soboru Watykańskiego II”. Jan XXIII otworzył sobór, ale go nie zakończył. Paweł VI dokończył sobór, ale po kilkunastu latach, w 1978 r. zostawił reformy soborowe w głębokim kryzysie, na jakimś rozstaju dróg. Potrzebny był długi pontyfikat Jana Pawła II – 27 lat, potrzebna była prawdziwa powódź dokumentów – encyklik, adhortacji, różnego rodzaju wypowiedzi – której podstawowym celem było nadanie prawidłowej interpretacji Soborowi Watykańskiemu II. To jest osiągnięcie doktrynalne Jana Pawła II.
Odpowiadając wprost na pytanie – Jan Paweł II będzie doceniony wtedy, kiedy będzie w sposób właściwy zrozumiany i doceniony Sobór Watykański II. Niestety, nadal w Kościele mamy głębokie rozdarcie, jeśli chodzi o ocenę ostatniego soboru i jego znaczenia dla Kościoła, i ten proces nie jest skończony.
Jan Paweł II: papież globalnej wioski
A jakie osiągnięcia natury cywilizacyjnej można przypisać Janowi Pawłowi II?
To jest pierwszy papież globalnej wioski. Paweł VI opuścił Włochy kilka razy – to było zaledwie kilka podróży zagranicznych. Papieże Benedykt i Franciszek – ze względu na o wiele krótsze pontyfikaty – podróżowali znacznie mniej. Ponadto teraz podróże są zablokowane przez pandemię i nie wiadomo, co będzie dalej. Natomiast Jan Paweł II przejdzie do historii jako ten papież, którego „na żywo” widziały miliony ludzi podczas dziesiątków podróży apostolskich. Żadnego innego papieża tak wiele osób nie spotkało bezpośrednio.
Jan Paweł II był też pierwszym papieżem, który przetłumaczył Ewangelię na pewien uniwersalny język troski o człowieka, np. posługując się pojęciem „praw człowieka”. Nadanie Ewangelii pewnego uniwersalnego wymiaru troski o człowieka zawsze było cechą charakterystyczną tych trzech wielkich papieży. Jan Paweł II w byciu „papieżem praw człowieka” przejdzie do historii jako ten, który rzucił wyzwanie komunizmowi.
Jeśli do przyznania tytułu „wielki” Janowi Pawłowi II czeka nas kilkupokoleniowa perspektywa, to które elementy jego dziedzictwa doktrynalnego i cywilizacyjnego przetrwają kilkadziesiąt czy kilkaset lat?
Antropologiczny chrystocentryzm. Wielkość Jana Pawła II jest związana z wielkością Soboru Watykańskiego II i z tym, jakie sobór sformułował odpowiedzi na kryzys współczesnej kultury. Od strony teologicznej jest to chrystocentryzm – Chrystus jako ten, który w sytuacji poważnego kryzysu kultury rzuca światło na to, co to znaczy być człowiekiem. W Chrystusie ukazuje się to, co to znaczy być człowiekiem. To jest szalenie ważne w momentach kryzysów kulturowych, a nie ulega wątpliwości, że w takim momencie jesteśmy.
Ten model teologiczny może być zastosowany do bardzo wielu dziedzin działalności człowieka – chociażby do małżeństwa i rodziny, które dziś znajdują się w centrum uwagi Kościoła. To papież Franciszek powiedział w czasie kanonizacji, że Jan Paweł II jest „papieżem rodziny”. Nikt nie dokonał tak wiele w dziedzinie małżeństwa i rodziny, co Jan Paweł II.
Katolicka nauka społeczna została równie mocno dotknięta przez jego myśl na bardzo wiele sposobów. Przykładem może tu być uczynienie praw człowieka pewnym podstawowym instrumentem refleksji Kościoła. Dla Jana Pawła II pojęcie praw człowieka stało się jednym z podstawowych instrumentów ewangelizacji.
Leon Wielki, Grzegorz Wielki i Mikołaj Wielki to papieże pierwszego tysiąclecia. Drugie tysiąclecie nie ma żadnego wielkiego papieża…
Trzej papieże, którzy otrzymali tytuł „wielki”, w gruncie rzeczy reprezentowali chrześcijaństwo europejskie. Dlatego łatwiej było dokonać ewaluacji ich działania. Mówi się, że Leon obronił Rzym przed Hunami, a potem przed Wandalami, a Grzegorz bronił Półwyspu Apenińskiego przed Longobardami – to jest perspektywa pierwszego tysiąclecia. W drugim tysiącleciu, szczególnie po XVI w., po okresie odkryć geograficznych, perspektywa katolików w Meksyku czy na Filipinach, w Australii, na Alasce czy w Afryce znacznie bardziej różni się od perspektywy, którą mają Europejczycy. Nadanie któremuś z papieży dziś tytułu „wielki” oznaczałoby coś znacznie większego niż w przypadku papieży pierwszego tysiąclecia. To wielkie osiągnięcie Jana Pawła II musiałoby być poddane światowej ewaluacji. A to jest znacznie trudniejsze.
Ale rozumiem, że nie niemożliwe. Jan Paweł II ma zasługi dla całego katolickiego świata.
Myślę, że taki argument można przeprowadzić. Doskonale wiemy, że rola Jana Pawła II w zażegnaniu np. konfliktu między Argentyną a Chile, upadku dyktatur w Chile i na Filipinach, w upadku komunizmu to są osiągnięcia światowe. Chociaż ocena tych osiągnięć nadal dzieli komentatorów. W dzisiejszym klimacie wojny kulturowej wielu historyków będzie miało problem z uznaniem tych osiągnięć Jana Pawła II i Kościoła.
Czy jako wierzący i jako rodacy Jana Pawła II możemy zrobić coś, co zbliży go do tytułu „wielki”?
Pierwsza rzecz, która przychodzi na myśl, to jest nasze życie tą wielkością i odkrywanie tej wielkości. Czy my wiemy, na czym polega wielkość tego pontyfikatu i czy my wykorzystujemy wielkość tego pontyfikatu w naszej kościelnej, ale także społecznej i politycznej codzienności? Tutaj można mieć poważne wątpliwości.
Wielkość każdego z tych trzech papieży polega nie tylko na wielkości tego, czego dokonali kilkaset lat temu, ale chodzi o pewną nieprzemijającą wielkość w historii Kościoła. Po Leonie został dogmat chalcedoński, po Grzegorzu – jego reforma Kościoła; do dzisiaj mówimy „msze gregoriańskie”… To są właśnie pewne nieprzemijalne rzeczywistości. Jeśli są takie w przypadku Jana Pawła II, a ja – razem z wcześniej przywołanymi ważnymi świadkami tego czasu – uważam, że tak, należy mu się przydomek wielki.
O. prof. Jarosław Kupczak OP – teolog, kierownik Katedry Antropologii Teologicznej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, dyrektor Ośrodka Badań nad Myślą
Czytaj także:
Prof. Norman Davies o Janie Pawle II: Był osobowością wprost niezwykłą
Jana Pawła II UPJPII.
Czytaj także:
Jak w dziesięciu posunięciach św. Jan Paweł II obalił mur berliński?
Czytaj także:
“Co do Europy jestem pesymistą”. Ojciec Zięba o przyszłości Starego Kontynentu