Tego nikt dokładnie nie policzył. „Encyklopedia Obozów i Gett”, wydana w 2013 r. przez Muzeum Pamięci Holokaustu w Waszyngtonie, wymienia szacunkową liczbę 1150 placówek określanych jako żydowskie getta, ale mieszczą się w niej wszystkie miejsca koncentracji ludności wyznania mojżeszowego, także te o przejściowym charakterze – w kilku sąsiadujących ze sobą budynkach lub nawet w pojedynczym domu.
My, mówiąc “getto”, mamy na myśli wydzielony i zamknięty większy obszar jakiegoś miasta lub miasteczka (co najmniej kilka ulic), który istniał co najmniej przez kilka miesięcy. W takim getcie okupanci z reguły powoływali żydowski samorząd (Judenrat).
Nieprecyzyjne liczby
Powielana w masowych publikacjach liczba 400 gett stworzonych na okupowanych terytoriach polskich jest bardzo nieprecyzyjna. Nie wiadomo, czy “polskie” znaczy w tym wypadku tylko obszar Generalnego Gubernatorstwa i ziemie wcielone do Rzeszy w 1939 r., czy także Galicję Wschodnią, włączoną do GG w 1941 r. oraz okręg białostocki, w tym samym roku przypisany Rzeszy. A może też pozostałe obszary ziem wschodnich, okupowanych przez ZSSR w 1939 r., które w dwa lata później niemiecka administracja podzieliła na kilka różnych jednostek? Tak czy inaczej, na wszystkich wyżej wymienionych ziemiach przedwojennej Polski Niemcy założyli ponad 90% wszystkich gett, które powstały w okresie hitlerowskiej okupacji.
Na terenie Generalnego Gubernatorstwa żydowskie getta powstały praktycznie w każdym mieście lub miasteczku, ponieważ wszędzie tam do 1939 r. mieszkał duży odsetek ludności żydowskiej. Największe z nich to oczywiście getto warszawskie, w którym w połowie 1941 r. skoncentrowano aż 450 tysięcy ludzi. Latem 1942 r. dwie trzecie spośród nich wywieziono do obozu śmierci w Treblince. Reszta zginęła w trakcie żydowskiego powstania wiosną roku następnego.
Czytaj także:
Jak antysemita stał się Sprawiedliwym wśród Narodów Świata. 74. rocznica powstania w getcie
Żydowskie getta w Polsce
Pierwsze getto w Generalnym Gubernatorstwie utworzono w październiku 1939 r. w Piotrkowie Trybunalskim. Większość gett powstała w latach 1940-41. Z czasem żydowską ludność z gett mniejszych koncentrowano w dużych pobliskich miejscowościach, więc ogólna liczba gett stopniowo się zmniejszała. Mieszkali tam Żydzi polscy, a także (od 1941 r.) żydowscy przybysze z Niemiec, Austrii, Protektoratu Czech i Moraw oraz innych krajów okupowanej Europy. Większość gett w centralnej Polsce zlikwidowana została latem 1942 r., pozostałe w roku następnym, chociaż niektóre przetrwały aż do 1944 r.
Na terenach wcielonych do Rzeszy getta powstały w Ciechanowie, Płońsku, Mławie, Sierpcu, Makowie, Chorzelach, Strzegowie, Włocławku, Płocku, Łodzi, Bełchatowie, Kaliszu, Pabianicach, Sieradzu, Warcie, Zduńskiej Woli, Będzinie, Sosnowcu, Dąbrowie Górniczej i Wadowicach. Największym z nich było getto łódzkie – na jego hermetycznie zamkniętym obszarze zgromadzono 200 tysięcy osób. Tylko kilkaset z nich doczekało wyzwolenia w 1945 r. Łódzkie getto było pod tym względem wyjątkiem: pozostałe Niemcom udało się zniszczyć przed nadejściem Sowietów.
Getta na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim zakładano stosunkowo późno, dopiero w 1942 r., gdyż tamtejsza ludność żydowska, w wysokim stopniu zasymilowana z polskim otoczeniem, była dla Niemców trudniejsza do wyselekcjonowania niż Żydzi z innych regionów kraju. Z kolei wokół Poznania gett w ogóle nie było: ludność żydowska stanowiła tam niewielki odsetek, a w myśl założeń nowych niemieckich gospodarzy teren ten miał być “rozsadnikiem czysto germańskiej kultury”. Poznańskich Żydów wypędzono więc do getta w Warszawie. Z tych samych powodów gett nie zakładano na Pomorzu. Jedynie w Gdańsku miejscowych Żydów skoncentrowano w jednym z zabytkowych spichlerzy.
W gettach na ziemiach polskich zmarło lub zginęło około 750 tys. Żydów, czyli jedna czwarta ogółu obywateli polskich, którzy padli ofiarą Zagłady.
Żydowskie getta w Europie
Poza granicami Polski z 1939 r. powstało ich zaledwie kilkadziesiąt. Były to głównie getta założone na okupowanych przez Niemców terenach sowieckiej Białorusi (Mińsk, Witebsk, Mohylew, Homel), Rosji (Smoleńsk) oraz Ukrainy (Żytomierz, Berdyczów, Winnica, Charków, Dniepropietrowsk, Chersoń). Białorusko-ukraińskie getta trwały zaledwie przez kilka miesięcy 1941 r. – jesienią Niemcy wymordowali większość ich przymusowych mieszkańców. Był to pierwszy etap planowanej akcji zagłady. W mniejszych miejscowościach tamtych terenów Niemcy gett nie zakładali, ich żydowską ludność rozstrzeliwano niedługo po wkroczeniu Wehrmachtu. Getta nie stworzono także w Kijowie: 33 tysiące miejscowych Żydów zamordowano we wrześniu 1941 r. w podmiejskim Babim Jarze.
Getta powstały też na terenach Litwy (Kowno, Kiejdany, Szawle, Michaliszki, Soły koło Poniewieża) oraz Łotwy (Ryga, Libawa, Dyneburg). Oba te kraje na rok przed niemiecką inwazją zaanektował Związek Sowiecki. Los miejscowych Żydów nie różnił się wiele od losu ich białoruskich i ukraińskich pobratymców – olbrzymią większość z nich zamordowano jesienią 1941 r.
Getta stworzyli też Rumuni, których rząd – zmuszony do tego w 1940 r. wspólnym naciskiem Hitlera i Stalina – kolaborował z Niemcami w czasie wojny. Na terytorium Rumunii powstały one w Czerniowcach, Kiszyniowie, Mohylewie Podolskim i Odessie. Dwa ostatnie z wymienionych miast od 1941 r. należały do rumuńskiej strefy okupacyjnej ZSSR. Praktycznie cała ludność tych gett została zgładzona przez rumuńskich nazistów.
Na pozostałych terytoriach okupowanej przez Niemców Europy powstały jeszcze dwa żydowskie getta: w Terezinie i Budapeszcie. To pierwsze (od 1939 r. na obszarze Protektoratu Czech i Moraw) Niemcy uczynili miejscem koncentracji 150 tysięcy Żydów z Czech i innych krajów europejskich. Getta nie musiano tam ogradzać, gdyż Terezin jest XVIII-wiecznym miastem-fortecą, otoczonym fosami i bastionami. Wyzwolenia w 1945 r. przez Amerykanów doczekało tam 19 tysięcy Żydów. Reszta zginęła na miejscu lub w Auschwitz. Getto w Budapeszcie powstało późno, bo dopiero w 1944 r., po okupacji Węgier przez amię niemiecką i niedługo przed zajęciem miasta przez Sowietów. Dlatego kilkadziesiąt tysięcy stłoczonych tam budapeszteńskich Żydów doczekało wolności w lutym 1945 r. Było to jednak gorzkie wyzwolenie, gdyż sowieccy żołnierze masowo gwałcili młode Żydówki, traktowane przez nich jako zdobycz wojenną.
Czytaj także:
Powstanie w getcie warszawskim: kilka faktów, które warto znać
Czytaj także:
Uratował życie 53 Żydom. Zmarł Józef Walaszczyk, nazywany “drugim Schindlerem”
