Najstarsze kościoły w Polsce to między innymi katedra na Wawelu, katedra gnieźnieńska, kaplica pw. Maryi Panny na Ostrowie Tumskim w Poznaniu czy rotunda św. Mikołaja i św. Prokopa. Jakie jeszcze?
1. Kaplica pw. Maryi Panny – Ostrów Tumski w Poznaniu
Czas powstania: ok. 965 r.
Dziś znajdziemy tu tylko ruiny, ale odkryte w 2009 roku pozostałości po kaplicy pw. Maryi Panny to najprawdopodobniej najstarszy obiekt sakralny w Polsce. Uważa się, że powstał na życzenie Dobrawy, żony Mieszka I, w pobliżu palatium pierwszego władcy Polski.
2. Katedra gnieźnieńska – bazylika prymasowska Wniebowzięcia NMP – Gniezno
Czas powstania: prawdopodobnie X w.
Istnieje hipoteza, że pierwszy kościół powstał ok. 970 r. Tam później miała być pochowana księżniczka Dobrawa w 977 r. Wiadomo, że ciało św. Wojciecha zostało tu złożone w 999 r. Świątynia, którą możemy dzisiaj podziwiać, pochodzi z XIV wieku.
Cechy szczególne: miejsce koronacji królewskich; zabytkowe Drzwi Gnieźnieńskie z XII wieku, wykonane z brązu.
Czytaj także:
Tu przechowywane są relikwie św. Wojciecha [zdjęcia]
3. Katedra na Wawelu – bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława – Kraków
Czas powstania: prawdopodobnie ok. 1000 r.
Uważa się, że pierwszą, przedromańską świątynię na Wawelu zbudowano niedługo po 1000 roku (rok powstania biskupstwa krakowskiego). Dzisiejsza budowla pochodzi z XIV wieku. Ze względu na tutejszy kult św. Stanisława to właśnie na Wawelu odbywały się od 1320 roku koronacje królewskie. Wierzono, że święty pomoże przywrócić jedność rozbitego Królestwa Polskiego.
Cechy szczególne: miejsce pochówku św. Stanisława; panteon zasłużonych Polaków (m.in. T. Kościuszki, J. Piłsudskiego, A. Mickiewicza, J. Słowackiego).
4. Kościół św. Jana Jerozolimskiego za Murami – Poznań
Czas powstania: XI w.
Za pierwszą świątynię w tym miejscu uważa się kościół św. Michała Archanioła z XI wieku. Obecna budowla miała swoje początki na przełomie XII i XIII wieku, i stała się jedną z najwcześniej wybudowanych ceglanych budowli sakralnych w Polsce. Była jednak modyfikowana, a dopiero podczas XX-wiecznych renowacji odzyskała swój romański charakter.
Dnia 6 maja 1170 roku Mieszko III Stary zainicjował tu powstanie hospicjum, którego swoistą kontynuacją jest założona przez joannitów w 1992 r. i działająca przy kościele przychodnia onkologiczna.
5. Bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP – Płock
Czas powstania: XI/XII w. (po 1075 r., kiedy nastąpiło utworzenie płockiej diecezji).
Pierwotną świątynię postawiono z drewna. Tam miał być pasowany na rycerza Bolesław Krzywousty. Budowę kamiennego kościoła rozpoczęto w 1136 roku. Na czas II wojny światowej hitlerowcy zamienili kościół na skład mebli. W 1966 roku urządzono w katedrze obchody z okazji Milenium Chrztu Polski, w których wzięli udział – wraz z Episkopatem – Prymas Polski kard. S. Wyszyński oraz abp K. Wojtyła.
Cechy szczególne: miejsce pochówku Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego.
6. Kościół kolegiacki śś. Piotra i Pawła – Kruszwica
Czas powstania: XI/XII w.
Kościół w Kruszwicy nad jeziorem Gopło jest najstarszym z zachowanych na Kujawach. Był stawiany w stylu romańskim, wielofazowo, na przełomie XI i XII wieku. Za inspirację dla projektu świątyni posłużył kościół śś. Piotra i Pawła w Hirsau (Górna Nadrenia, Niemcy). Odbudowywany i restaurowany, podczas II wojny światowej został zamieniony w magazyn na zboże. W latach 50. XX wieku podjęto się przywrócenia kolegiacie jej romańskiego wyglądu.
Cechy szczególne: zabytkowa, przypominająca kielich chrzcielnica w stylu romańskim z XII wieku.
7. Archikolegiata NMP i św. Aleksego – Tum koło Łęczycy
Czas powstania: XII w.
Choć kolegiata konsekrowana była w 1161 roku, niewykluczone, że historia kościoła sięga aż X wieku, kiedy właśnie tutaj miało stanąć opactwo benedyktynów pw. NMP i św. Aleksego, wyjątkowe, bo prawdopodobnie pierwsze na terenach Polski. Tutaj też zwoływano synody prowincjalne w latach 1181–1547. Odbudowa świątyni po zniszczeniach w wyniku II wojny światowej przywróciła jej styl romański i gotycki.
Ciekawostka: tumski kościół uznaje się za pierwowzór „kolegiaty w Opornej” z powieści Uroczysko Zbigniewa Nienackiego.
8. Rotunda św. Mikołaja – Cieszyn
Czas powstania: XI/XII w.
Ta kaplica grodowa powstała na przełomie XI i XII wieku, co czyni ją najstarszym budynkiem na ziemi cieszyńskiej. Rotundę poddano modernizacji w XIX wieku, ale już podczas konserwacji w XX wieku przywrócono kościołowi cechy architektury romańskiej.
Ciekawostka: grafika przedstawiająca rotundę figuruje na banknocie 20 zł.
9. Rotunda św. Prokopa – Strzelno
Czas powstania: prawdopodobnie XII w.
Datę konsekracji kościoła powtarza się za kronikarzem Janem Długoszem, który wskazuje na 16 marca 1133 roku. Świątynia w czasie najazdów i wojen XIX- i XX-wiecznych służyła kolejno jako spichlerz, dzwonnica i magazyn. W 1945 roku próbowano ją nawet wysadzić w powietrze, jednak bez skutku. Dzięki temu do dziś istnieje jako największa romańska rotunda w Polsce.
Cechy szczególne: w kościele przechowywane są fragmenty najstarszej drogi krzyżowej w Polsce (1531).
10. Kościół św. Jakuba – Sandomierz
Czas powstania: XII/XIII w.
Odnalezione ruiny wskazują, że na przełomie XII i XIII wieku istniał już w tym miejscu pierwszy kościół, który jednak po przybyciu do Sandomierza dominikanów został zastąpiony nową świątynią w XIII wieku.
Ciekawostki: legenda mówi, że kiedy przybył tu św. Jacek, posadził lipy korzeniami do góry i modlił się o to, aby wyrosły, oraz sprowadził do Sandomierza z Włoch specjalną odmianę orzecha, którego okazy nazywa się teraz „Jackami”; wnętrze kościoła wykorzystano w filmie Popioły Andrzeja Wajdy.
